- Mở đầu:
– Ngộ độc nấm có tỷ lệ tử vong là 10 -80%, đặc biệt ngộ độc loại nấm Amanita phalloide là độc nhất, các trường hợp nghi ngờ nhiễm độc nấm cần được xử trí một cách tích cực, khẩn trương.
– Số lượng và loại độc tố nấm thay đổi tùy theo địa lý và tình trạng điều kiện tự nhiên cũng như đáp ứng của từng cá nhân. Có những loài nấm độc gây bệnh diễn biễn chậm, nên lúc đầu có thể thấy bệnh nhân nhẹ dẫn đến chủ quan, sau vài ngày nặng dần và gây tử vong cho bệnh nhân.
– Dựa vào sự xuất hiện triệu chứng ngộ độc sớm (dưới 6 giờ) hay muộn (sau 6 giờ) để phân loại và định hướng điều trị.
2. Chẩn đoán:
Cố gắng để xác định loài, chủng sẽ giúp cho việc đánh giá, chẩn đoán và điều trị được dễ dàng và hợp lý hơn. Nên hỏi kỹ thời gian ăn nấm, các triệu chứng xuất hiện sớm hay muộn để xử trí đúng.
2.1. Triệu chứng:
2.1.1. Nhóm nấm độc có triệu chứng sớm trong 3 giờ sau khi ăn (nhóm 1)
– Triệu chứng ngộ độc của nhóm này thường là nhẹ.
– Nấm chứa Muscarin: tăng tiết nước bọt, chảy nước mắt, dịch phế quản, tiêu chảy, co đồng tử, giống như ngộ độc phospho hữu cơ. Điều trị chủ yếu là Atropin 1 – 2 mg cho người lớn và 0,5 – 1mg cho trẻ em, nhắc lại nếu thấy cần thiết.
– Nấm chứa axit ibotenic và muscarin: sau ăn 0,5 – 2 giờ xuất hiện lơ mơ buồn ngủ, ảo giác, mê sảng ở người lớn và cử động rung giật cơ, co giật và có các rối loạn thần kinh khác ở trẻ em. Điều trị bằng benzodiazepin (Seduxen, Valium …).
– Chất độc nấm là psilocybin gây thất điều, tăng động và ảo giác. Bệnh nhân có thể run, khó thở, đâu đầu, đau cơ nặng, nôn, và yếu tay chân, tăng thân nhiệt, giảm oxy máu, methemoglobin nhẹ đã được ghi nhận (nấm Psilocybe cubensis, Amanita muscaria …). Hiếm gây tử vong. Điều trị bằng benzodiazepin (Seduxen, Valium …).
2.1.2. Nhóm nấm độc có triệu chứng xuất hiện sau 6 giờ ăn (nhóm 2)
– Ngộ độc nấm nhóm này rất nguy hiểm, tỷ lệ tử vong cao.
– Các nấm độc của nhóm này (chứa độc tố amatoxin) thường gây các triệu chứng muộn trên 6 – 12 giờ sau ăn hoặc muộn hơn nữa. Các triệu chứng đầu tiên cũng là những biểu hiện rối loạn tiêu hóa như buồn nôn, nôn, tiêu chảy. Sau đó, do điều trị bù nước và điện giải, bệnh nhân có thể như đã khỏi bệnh trong vòng 12 – 24 giờ. Tuy nhiên, pha thứ 3 đến chậm, biểu hiện bằng nhiễm độc gan, thận và có khi là tụy dẫn đến hội chứng gan thận nặng nề và tử vong trong vòng 1 – 6 ngày sau ăn nấm. Viêm gan nhiễm độc bắt đầu ngay từ pha thứ 2, với các bằng chứng của hoại tử tế bào gan như: tăng bilirubil, AST, ALT, hạ đường máu, vàng da và hôn mê gan trong vòng 2 – 3 ngày
– Nấm có chứa monomethylhydrazin gây nên bệnh cảnh lâm sàng bao gồm: đau đầu, buồn nôn, nôn, đôi khi có co giật và suy gan thận. Triệu chứng xảy ra 6 – 10 giờ sau ăn nấm, tỷ lệ tử vong trước đây rất cao. Điều trị: pyridoxin (vitamin B6) liều 25 mg/kg có thể hạn chế độc tính, đặc biệt là co giật.
– Nấm có độc tố allenic nocleucine, orellanine: xuất hiện triệu chứng rất muộn từ 1 – 12 ngày sau ăn, gây ra suy thận cấp do viêm kẽ ống thận cấp (đái ít, vô niệu, ure tăng, creatinin tăng …)
2.2. Chẩn đoán:
2.2.1. Chẩn đoán xác định:
Dựa vào tiền sử có ăn nấm và các triệu chứng lâm sàng đã kể trên.
2.2.2. Chẩn đoán phân biệt:
– Các triệu chứng đến sớm trong 3 giờ, không có các triệu chứng ở gan, thận thường là ngộ độc nhẹ hoặc trung bình.
– Các triệu chứng đến muộn sau 6 giờ, có viêm gan, suy thận là các ngộ độc nấm nặng và có đe dọa tính mạng.
– Tuy nhiên cần đề phòng nếu bệnh nhân ăn nhiều loại nấm và xuất hiện triệu chứng sớm cũng có thể nặng và gây tử vong.
3. Xử trí:
3.1. Cấp cứu ban đầu: (tại nhà, tại tuyến y tế cơ sở, tại phòng khám)
Trước hết cần phải nhớ rằng ăn nấm có thể dẫn đến một bệnh cảnh ngộ độc phức tạp và gây tử vong sau vài ngày đến vài tuần.
3.1.1. Thực hiện các biện pháp đào thải chất độc và hạn chế hấp thu:
– Gây nôn nếu bệnh nhân mới ăn nấm trong vòng 1 giờ.
– Than hoạt được coi là hữu ích nhất trong ngộ độc nấm. Cho uống than hoạt 1-2 g/kg. Nếu biết chắc bệnh nhân ăn loại nấm nguy hiểm sau 6 giờ mới xuất hiện triệu chứng thì có thể cho than hoạt 2 – 3 lần/ ngày vì chất độc amatoxin chuyển hóa theo vòng tuần hoàn gan ruột.
– Rửa dạ dày có thể thực hiện ở bệnh nhân người lớn và trẻ lớn với cỡ ống rửa to (bằng ngón tay út của bệnh nhân) nếu ăn nấm độc nguy hiểm và thời gian sau khi ăn trong vòng 1-2 giờ, có nhân viên y tế đã được huấn luyện kỹ thuật rửa dạ dày.
3.1.2. Điều trị các triệu chứng muscarin bằng atropin:
Tiêm tĩnh mạch hoặc dưới da 0,5 đến, 2mg. Tiêm nhắc lại 15 phút/ lần cho đến khi hết triệu chứng.
3.1.3. Điều trị bù nước và điện giải:
– Cho uống ORS sau khi khống chế được nôn
– Truyền tĩnh mạch nếu mất nước nặng, tụt huyết áp bằng Ringer lactat hoặc natriclorua 0,9%.
3.2. Vận chuyển cấp cứu:
– Chuyển đến bệnh viện hoặc chuyển đến khoa cấp cứu các bệnh nhân ngộ độc nấm có triệu chứng sớm (3 giờ sau ăn)
– Các bệnh nhân ngộ độc nấm có triệu chứng muộn (sau 6 giờ) cần được chuyển đến bệnh viện tỉnh hoặc trung ương, nơi có khả năng lọc máu và điều trị đặc hiệu. Trong khi đi đường tiếp tục bù nước điện giải tùy theo lượng mất.
– Trong trường hợp vận chuyển cấp cứu bị trì hoãn hoặc không vận chuyển cấp cứu được:
+Cho truyền glucose 10%.
+ Uống N- acetylcystein (NAC) gói 200 mg: 35 gói, sau 4 giờ cho uống tiếp 17 gói (tổng số là 17 lần)
+ Legalon hay Legatas 6-10 viên/ ngày trong 10 ngày, có thể giảm liều khi giảm các triệu chứng suy gan.
4. Phòng tránh:
Nấm độc nhất cũng có thể bị nhầm với nấm ăn, do trong giai đoạn phát triển chúng rất giống nhau. Vì vậy không nên ăn nấm rừng và các loại nấm mọc tự nhiên.
